Παναγιά Λαφριανή: Νέα ευρήματα (β’ μέρος).

γράφει ο κος Σπύρος Β. Πιπεράς

• Τα υπολείμματα του Άγιου-Λια της Σαρατσίνας τεκμηριώνουν τις κατακρημνίσεις.

Υπολείμματα εξωκλησιού Αγ.-Λια στο γκρεμό

Η Λάφρη της Ερεσίας καταλήγει στο δυτικότατο ακρωτήρι της Λέσβου, που στην αρχαιότητα καταγράφεται ως «Σίγιον Άκρον» βάσει του πιο αρχαίου χάρτη “Γεωγραφική Υφήγησις” (ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΙΛΗΤΟΣ) του αλεξανδρινού Κλαύδιου Πτολεμαίου (2ος αι. μ.Χ.), που έφτασε στις μέρες μας. Σήμερα το δυτικότατο αυτό άκρο της Λέσβου ονομάζεται, από την εποχή των Σαρακηνών προφανώς, Σαρατσίνα και –εκτεινόμενο δυτικά- αρχίζει από την γραμμή, που ενώνει τον μυχό του κόλπου «Γιαλάν Μπουγάζ» της νοτιοδυτικής ακτής της Λέσβου με τον μυχό της βόρειας ακρογιαλιάς της Παναγιάς της Λαφριανής. Ο Ερέσιος Αντρέας Ζαζάρας, ο κτηνοτρόφος που μας οδήγησε στο ερείπιο της Παναγιάς της Λαφριανής και το σύγχρονο μεταλλικό εικονοστάσι της, μας είχε μιλήσει για τις συνεχείς κατακρημνίσεις της νοτιοδυτικής ακτής, πράγμα που εξηγούσε την προέλευση των κιόνων και της άφθονης κεραμικής στον βυθό.

Καταποντισμένες λιθοδομές

Μεγάλα κεραμεικά βραχοποιημένα τεμάχια στον βυθό

Αρχαία βάση 2 κιόνων στην είσοδο της Παν. Λαφριανής

Μαρμάρινη βαση 2 κιόνων στην Ακρόπολη-Βίγλα Ερεσού

Κολώνα με στεφάνη στο Μ. Ερεσού, σαν του βυθού

Χρειάζονταν όμως και υπολείμματα κτίσματος έστω και σχετικά σύγχρονου πάνω στην ακτή, μετά την κατακρήμνισή του, που να τεκμηριώνουν το γεωλογικό φαινόμενο.

Κεραμικά όστρακα στην μη κατακρημνισμένη ακτή 5-6 μ. πάνω από την θάλασσα

Μιλήσαμε βέβαια ήδη για την «ακτή της κατακρήμνισης με αρκετά κεραμικά υπολείμματα στην επιφάνεια της στεριάς», όμως υπολείμματα κάποιου κτίσματος μετά από κατακρήμνιση θα ήταν ατράνταχτη τεκμηρίωση.

Τότε βρήκαμε έναν άλλο Ερέσιο τον Θεόδωρο Βενιζέλο, που πέρασε τα νιάτα του σαν κτηνοτρόφος στη Λάφρη, που την ξέρει σαν την παλάμη του όπως μας είπε, και που μας πρωτομίλησε για τον Άγιο-Λιά «που γκρέμ’σι μεσ’ στου κρικίρ» και τα υπολείμματα του ξωκλησιού...

Κολωνάκι ΓΥΣ στην κορφή της Σαρατσίνας. Αριστερά η Νησιώπη - δεξιά το Σίγρι

Πράγματι χάρη στα κεραμικά υπολείμματα και πέτρες λιθοδομής στην άκρη του χάους της κατακρήμνισης του, εντοπίσαμε 30 μέτρα νοτιότερα από το τσιμεντένιο κολωνάκι της ΓΥΣ -στο υψηλότερο σημείο της Σαρατσίνας- ό,τι είχε μείνει από το εκκλησάκι του προφήτη με τα άσπρα μακρυά μαλλιά και τα μακρυά γένεια που θυμίζει αφρισμένο Ποσειδώνα... Οι αρχαιολόγοι από την εποχή του R. Koldewey -που απέρριψε αμέσως την αρχική σκέψη του να είχε χτιστεί το ιερό του «Μεσοποντίου Ποσειδώνος Ερεσίου» (Στέφανος Βυζάντιος) στο νησάκι/σήμα της Ερεσού, μόλις το είδε να το καταπίνει ο νοτιάς- προσπαθούν ακόμα να βρουν την θέση του. Ανατρίχιασα στην σκέψη πως κάποτε είχα προτείνει σαν τόπο λατρείας του τον Άγιο-Λιά τον Θαλασσίτη στην Ερεσό, που κοιτάζει από το ύψος του δυτικού ακρωτηρίου το ΝΔ Αιγαίο. Μάλλον λάθος μου, παρά τους ογκόλιθους και την ρωμαϊκή επιγραφή στο αγαπημένο ξωκλήσι, ή την περιγραφή του Πιρί-Ρεΐς…

Ένα πραγματικά μεσοπόντιο σημείο της Ερεσίας, που να είναι στην μέση του Πόντου, στην καρδιά δηλ. του πελάγους βλέποντας νότιο, δυτικό και βόρειο Αιγαίο ταυτόχρονα, είναι μόνο ένα: Η κορυφή της Σαρατσίνας. Η αναλογία θέσης εξάλλου προς το Ναό του Ποσειδώνα στο Σούνιο είναι μοναδική. Ακόμα και η μη επιλογή των διπλανών νησιών (της Μακρονήσου στο Σούνιο και της Νησιώπης στο Σίγιον Άκρον ή Σαρατσίνα) για το Ιερό του, ταιριάζουν… Η δουλειά των εναλίων αρχαιολόγων του μέλλοντος στην δυτική εσχατιά της Λέσβου θα είναι σίγουρα πολύ ενδιαφέρουσα…

• Η ονομασία «Γιαλάν-Μπουγάζ»

Στην τουρκική σημαίνει «ψεύτικος πόρος», αφού και ο Βόσ-πορος που συνδέει τον Εύξεινο Πόντο με την θάλασσα του Μαρμαρά λέγεται στα τούρκικα «Μπογάζ». Γιατί «ψεύτικος πόρος» όμως; Η ερμηνεία που μας έδωσε ο πασίγνωστος καπετάν Ζαφείρης Βάγιας από το Σίγρι συμπίπτει με εκείνη του Γιάννη Καψή: Όταν τα ιστιοφόρα προσέγγιζαν το νησί μας από τα νότια, λόγω του χαμηλού ύψους του αυχένα που συνδέει την Σαρατσίνα με την Λάφρη, έβλεπαν τα σπίτια του υψώματος στο Σίγρι ακριβώς από πίσω αλλά αντί του αυχένα, λόγω της καμπυλότητας της γης, εξακολουθούσαν κι έβλεπαν θάλασσα. Έτσι υπήρχε κίνδυνος –βάζοντας πλώρη κατ’ ευθείαν για το Σίγρι- να πιστεύουν πως θα περάσουν ανάμεσα σε Σαρατσίνα και Λάφρη...

Γιατί όμως στο «Βιβλίο της Ναυσιπλοΐας» του ο περίφημος οθωμανός Ναύαρχος Πιρί-Ρεΐς του 16ου αι. δεν αναφέρει το «Γιαλάν-Μπουγάζι» όταν μάλιστα γράφει ένα βιβλίο για να γίνει ασφαλέστερη η ναυσιπλοΐα και άρα η προσέγγιση στην Λέσβο από τα νότια; Σκεφθείτε, πως για το ακρωτήρι του Άγιου-Λια του Θαλασσίτη, ο Πιρί-Ρεΐς (16ος αι.) κάνει λεπτομερή περιγραφή για να αναγνωρίζεται η προσέγγιση στην Ερεσό… Η γνώμη μου είναι πως η ονομασία Γιαλάν-Μπουγάζι δόθηκε πολύ αργότερα όταν τα ιστιοφόρα –μετά την κατάργηση των κουπιών- ήταν αδύνατο, μόλις συνειδητοποιούσαν πως δεν υπάρχει πέρασμα να προλάβουν ν’ αλλάξουν πορεία για να περάσουν ανάμεσα στον Κάβα-Λούρο και την Σαρατσίνα κι έτσι ν’ αποφύγουν το ναυάγιο.

Η ενάλια αρχαιολογική μελέτη θα μας πει σε κάθε περίπτωση εάν υπάρχουν και ευρήματα σχετιζόμενα με ναυάγια. Πάντως για να υπάρχει επιφανειακή κεραμική στην ευρισκόμενη 5-6 μέτρα υψηλότερα στεριά, σίγουρα η βραχοποιημένη κεραμική του βυθού (και από την διάταξη ανάμεσα στις λιθοδομές) οφείλεται σε κατακρημνίσεις κτισμάτων, όπως τεκμηριώνεται και από την κατακρήμνιση, 150 μέτρα δυτικότερα από το «Γιαλάν Μπουγάζι», του παρακείμενου Άγιου – Λια.

Στο ίδιο γεωλογικό φαινόμενο οφείλεται και ο αποσπασμένος από την κατακρημνισμένη ακτή -όπου όμως έμειναν κεραμικά όστρακα - κόκκινος βράχος, στην ρίζα του οποίου υπάρχουν στον βυθό οι δύο κολώνες (και όχι μόνο) περί τον μυχό του κόλπου των κατακρημνίσεων ή όπως λέγεται σήμερα «Γιαλάν- Μπουγάζι»…

Ο βράχος αποσπασμένος από την κόκκινη ακτή

Σπύρος Β. Πιπεράς – spyros@piperas.gr